Ədəbiyyatda uğursuzluq siyasətdəkindən depressiv olur. Ümidsizlik, tənhalıq
və xəstəlik düçar olur müəllifin canına. Aylarla evdən çıxmayıb, dörd divar
arasında isterik vəziyyətdə çıxış yolları axtarır. Onun yazdıqlarını nüfuzlu və
mütaliə zövqü fərqli olan adamlar oxumurlar. Çarə qalır yeniyetmələrin kumirinə
çevrilməyə.
Onlar üçünsə fərqi olmayacaq müəllifin nə yazmağı, təki pornoqrafik
cümlələr qarşısına çıxsın. Beləcə cavanlar böyüyür, dipdiri nəsil dəyişir, yeni
gələn yeniyetmələr onu oxumağa başlayırlar. Hər yeni gələn nəsil tezliklə ondan
amansızcasına imtina edir.
Belədə ədib olduğu yerində saymağa davam etməkdədir. Buna ədəbi
dəryada balaca balıqların yırtıcılara yem olması da söylənir. Əkrəm Əylisli ilə
görüşümüzdə demişdi ki, ədəbiyyatda avtoritetlik edə bilməyənləri tezliklə
meydanda bir kənara qısacaqlar. Ona görə bu gününün yazanları təqsiri oxucuda (guya
azərbaycanlılar kitab oxumur) görməkdənsə, güzgüyə arabir baxmaları vacibdir.
Tanıyıb-tanımadığım böyük oxucu ordusu gözümüzün qarşısında gəlib
keçir; bir neçə xarici dil bilən, dünya ədəbiyyatını başqa dillərdə mənimsəyən,
elmi-fəlsəfi polemikaya hazır insanlar var. Onları qazanmaq imkanı müəllifin
üzərinə düşür. Bunun üçün Yılmaz Güneyin “qulağa sırğa” ediləcək sözü var “Mən yaxşı niyyətimlə yalnız bu gün itirirəm. Sən
xaraktersizliyinlə bir ömür”.
Müəllifin ictimai çəkisi, sanballı çıxışı və
cazibədar xarakteri bir-birini tamamlamayanda oxucu onunla tələm-tələsik
üzülüşür, yazıçı ilə görüşmək ona maraqsızlaşır, səviyyəsinə uyğun əsərlərə
bağlanır. “Bəyin oğurlanması” filmində kəndlinin təbirincə desək “siz də elə
çəkin ki, inandırıcı olsun”. Yəni, şəxsiyyətlə yaradıcılıq çulğalaşmalıdır.
***
Turgenev yazırdı ki, “bir xarakterlə maraqlananda o
ağlıma hakim kəsilir. Gecə-gündüz məni təqib edir və ondan üzülüşənə qədər
rahatlıq vermir”. Hardasa o fikrimdə hələ də qalıram ki, XXI əsr ədəbiyyatda bütöv
şəxsiyyət yetişdirə bilmir; yarımçıq ziyalılar, ədəbiyyatın sublimasiyasını
həyata keçirən yazarlar əhatəsində çağdaş ədəbiyyatın yaranması nonsens
görünür.
Amma bu, tək Azərbaycana şamil deyil. Dünyada
ədəbiyyatın və incəsənətin böhranı yaşanır. Bizdə isə “yarımçıqların müdrikliyi”
cəmiyyət üçün dərslik ola bilməz. Onlar özləri kimi yazdıqlarında da xarizmatik
xarakterlər, nümunəvi personajlar, iradəli və oxucunun özünü axtaracağı
obrazlar yarada bilmirlər.
Mənim üçün xarakter vacibdir. Tolstoyun “Hacı
Murad”ı hər nə qədər əslində satqın olsa da, yazıçı xarakter yarada bilib.
Yaxud Somerset Moemin “Striklənd”i ziddiyyətli, bəlkə də kiminsə nifrətini
qazanan personaj olsa belə, ədib tipaj təsvir etməyi bacarıb.
Azərbaycanda azı 10 ildə yazılan kitablarda bir
yadda qalan və dillərdə əzbər olan qəhrəman və ya düşmən obrazı xatırlamıram. Kəsəsi,
tez-tez “yeni yazarlardan filankəsin kitabını oxumusanmı” sualına “YOX” deməklə
kifayətlənirəm. Çünki onların özləri mənasız olduğu qədər yazdıqları da monoton
və cansıxıcıdır.
Nəsrə iddialılardan vərəqlədiyim, girişdəki ilk
cümlələrindən bezib qırağa tulladığım kitabları olub. Deməli, onları ədəbiyyata
sırıyıblar, ya da özləri poliqonun boşluğundan istifadə edib soxulublar. Bir
həqiqəti bilmərrə şəkildə inkar etmək olmaz ki, belələri gec-tez səhnədən
çıx(arıl)ıb gedəcəklər. Necə ki, bu enişi, qürub dövrünü görməkdəyik.
***
“Məni əvvəllər olmayan bir şeyin yaradılması prosesi çox
maraqlandırır. Heç nədən tarix yazıram. Və tarixi insanlara nəql eləməkdən zövq
alıram”. Ədəbiyyat haqda ən mükəmməl tərifi bəlkə də bu fikirlərlə kommunist -
yazıçı Doris Lessinq verib.
Lessinq inandırır ki, ədəbi proses heçlikdən yaranan hadisədir,
burada cütləşməyə, mayalanmaya, istinada lüzum yoxdur. Bəs, bizimkilər nə edir?
Adını po(x)stmodernizm qoymaqla, klassiklərin əsərlərindən oğurluq edirlər,
bədii təsvirlərdə köçürməyə əl atırlar, hətta canlandırılan obrazları,
xitabları belə plagiatdır; rabitəsiz abzaslar, məzmundan yerli-yersiz haşiyəyə
çıxmalar, hər beş cümlədən ikisində təkrarlıq, çeynənmiş cümlələr, mətnin
girişindən az sonra başlanğıcda nələr yazdığını unutduran yeni fazalar, emosiyasız,
qırıq-qırıq cümlələrdən calaqlanmış, bəsit Azərbaycan dilində qələmə alınan söz
yığıntısını roman kimi qələmə verirlər.
Və ən əsası personaj yoxdur, varsa da yadda qalmır. Siz yeni nəsr
yazanların birinin kitabından məşhur obraz göstərin ki, oxucu onu adla tanısın,
müqayisə və müzakirə etsin, örnək götürsün, misal üçün Knyaz Mışkin, Don Kixot,
Qurbanəli bəy və də Doktor Dalbanezo kimi sadalansınlar.
Bəs, Kəbirlinskiyə nə deyirsiz? Qoca Anarı qoyun bir kənara,
gəncliyinizdə siz Kəbirlinskinin qarşısına çıxarılacaq hansı obrazı yarada
bildiniz? Özü də “gənc yazar” deyə illərdir qəzetlərdə təqdim olunan
müəlliflərin azı 35 yaşı var, qalanları da gənc ikən yaşlanıblar. Odur ki, lakonik
şəkildə arqumentləşdirə bildiyim komponentləri oxucu müəllifin yazdıqlarında görməyəndə
onunla yollarını ayırır. Belə yerdə yazıçı üçün bundan böyük fəlakət, məşəqqət
yoxdur.
***
Kontur arqument kimi Nitsşenin sağlığında qədir-qiyməti olmadığını,
yazdıqlarının ciddiyə alınmadığını, kitablarının vərəqlərini peraşki bükməyə
istifadə olunduğu göstərmək olardı. Bir şərtlə, Nitşse hansı dövrdə yaşayıb,
necə bir ağır xəstəlikdən əziyyət çəkib, haqqında olmazın şayiələr yayılıb, onu
şəxsən tanıyanları düşüncələri cəzb edib, fəlsəfəsi Freydin psixoanaliz
nəzəriyyəsinə qaynaq olub. Axı hamı Nitşse ola bilməz?!
Kim ixtiyar verir ki, belə primitiv “arqumentdən” istifadə edib,
özünü düha sayasan, Nitşseylə ayaqlaşasan, üfunət iyi verən kitablarının
oxunaqsızlığını insanların kitabdan uzaq düşməsinin boyuna biçəsən. Elə
filosofun diliylə desək “Nəsən, o ol”.
Ola bilməyəndə “sağlığında filan
yazıçını da bizi kimi oxumurdular, gələcək nəsillər qiymətimizi verəcək” deyə
təkəbbürlü, oxucuya idiot kimi baxmaq çıxışlarından uzaqlaşmaq lazımdır.
Çünki Nitsşe onu oxumayanlara savadsız deməyib, ya da bunu özünə dərd
edib gələcək nəsillərin bəraətini gözləməyib. Sağ ikən ətrafındakı beyinlər filosofa
impuls olub, zahidanə həyat isə onu stimullaşdırıb.
Bu günlərdə oxumağa davam etdiyim İrvin Yalomun “Nitsşe ağlayanda”
əsərində də dahinin qeyd elədiyim ovqatı ibrətamizdir. Hər halda “yarımçıq
ədəbiyyat” yiyələri “Nəsən, o ol” kəlməsi üzərində baş sındıra bilərlər...
Комментариев нет:
Отправить комментарий