Azadlığa pərvanə kimi...

Bu günləri acgözlüklə oxuduğum Əlisa Nicat yaradıcılığına heyranlığımı gizlətmirəm. Dövrümüzdə düşündürə bilən, klounluqdan, şitlikdən, sözü saqqız kimi çeynəyib tullayanlardan uzaq olan müəllifləri “əldə çıraq” gəzirəm.

Fəlsəfənin fövqündə dayanan, sözün nicatı olan Əlisa Nicat pritçalarından birində incə bir mövzuya - pərvanələrin niyə özünü oda atıb yandırmasına toxunub. Pritça Kafka üslubunu xatırladır, sentimentaldır, təhtəlşüura təsir edir, ümidvericidir, hiss olunur ki, Əlisa müəllim bunu yaşayaraq qələm çalıb.  

****                                       

                                                         (ƏLİSA NİCAT)

                                                                                                        

Ziqmund Freyd yazır ki, canlılar, xüsusilə insanlar ölümə can atır. Onlar əvvəlki cansız dövrlərinə - dinclik vəziyyətlərinə qayıtmaq istəyirlər. Çünki canlı olmaq saysız əzab instinktləri ilə müşayiət olunur.

Əlisa müəllim Freydin bu nəzəriyyəsinə söykənərək pərvanələrin özlərini oda atıb yandırmasından söz açır. Pritçanı oxuyarkən bu yerdə od mənə Azadlıq, pərvanə isə fədailəri yada salır.

Sitat: Lampa hey yanar, pərvanələr də ardı-arası kəsilmədən bir-birlərini əvəz edib ölərdilər. Niyə? Nə üçün bu gözəl, zərif məxluqlar özlərini işığa, oda çırpıb məhv edirlər? Şərq şairləri bu hadisənin yalnız zahiri tərəfini qələmə alıb, bu balaca məxluqların şam işığına aşiq olduqlarını söyləyiblər. İşığa aşiq olan məxluqlar! ”.

****

Yazıçının qeydləri hardasa Kamyunun “Sizif”inə də bənzəyir: canlı ömürlük əzaba məhkum olunub. Ancaq mən özünü sevərək oda çırpıb məhv olan pərvanələrlə azadlıq uğrunda özünü tələf edən fədailəri bir tərəzidə görürəm. Onlar azadlığa qurban gedirlər, azadlıq isə demokratiyadan alidir.

Əlisa müəllim yazır: “Axı bu balaca, zərif və oda davamsız məxluqlar bu işığın təhlükəli olduğunu dönə-dönə hiss edirlər. Bəs niyə əl çəkmirlər? Əl çəkə bilmirlər. Bu instinkt, bu çağırış, bu hiss həyat eşqindən qat-qat güclüdür.
Yox, pərvanəni yandıran bu həqiqət eşqi deyil. Bəlkə, güclü, qüdrətli maraq instinktidir, bu parlayan şeyin nə olduğunu dərk etmək, bilmək ehtirasıdır. Bu, ola bilər. Çünki pərvanələr insanlardan çox-çox qədimdirlər və onlar gecə həyatı keçirib milyon illərlə işıq görməyiblər. Axı milyon illər şam işığı, lampa işığı olmayıb. İndi birdən-birə cəmi bir neçə min ildir ki, hardasa evlərdə, ya başqa yerdə nəsə yanıb parlayır və bunun nə olduğunu bilmək həvəsi pərvanələri bu cür hərəkət etməyə məcbur edir”.

****                                     

Dəhşətli metaforadır. Oxuduqca tüklərim tikan-tikan oldu. Yəni, fədailər də pərvanələr kimi odun,  azadlığın nə olduğunu bilmək ehtirası ilə meydanlara çıxır, həbsə atılır, döyülür, ailəsini zərbə altına qoyur, ac-susuz, diskomfort həyat tərzi seçirlər. Çünki pərvanələr kimi milyon illər azadlığın nə olduğunu bilməyiblər, buxovlanmış həyatlarını indi qurtuluş üçün şam işığına fəda edirlər.

Yazıçının söylədiyi kimi, indi qəflətən hardasa nəsə yanıb parıldayır, bunu bilmək marağı hakim kəsilir. Azərbaycan insanı hansısa yarımadada, yaxud uzaq məmləkətdə azadlıq uğrunda mücadilə görür, onun parıltısındakı cazibədarlıq həvəs, impuls yaradır. Beləcə ruhlanmış fədailər özünü odun-alovun içinə atırlar, sevdiklərindən...

****                     

Dünyada elə bir canlı yoxdur ki, ölümdən, təhlükədən qaçmasın, qorxmasın. Əli müəllim deyir ki, cəsur aslanlar, pələnglər belə, təhlükə görəndə aradan çıxırlar. Zərif, gözəl pərvanə isə qaçmır, qorxmur və qurban gedir. Hətta körpə əlini şam işığına uzadanda bir balaca yanan kimi ağlayır, təkrar əlini uzatmır. Pərvanə isə dönə-dönə yansa da, əl çəkmir, yanıb ölməyincə hey fırlanıb özünü oda vurur. Necə ki, Azərbaycan insanı azadlığa canını tapşırır. Məktəb vaxtı tarix müəllimimin tez-tez işlətdiyi, mənə şablon görünən bir fikri indi qulaqlarımda cingildəyir: həyatda heç nə mənasız deyil...

İki Rüstəmə bir məktub

...Azərbaycan iki Rüstəmin səfasını görməmiş cəfasını çəkir. Biri Bakını söyür, digəri Bakıya qayıda bilmir. Biri Bakını fahişəyə bənzədir, amma çıxıb getmir, o biri Bakıya qayıtmaq üçün pasport ala bilmir. Biri şairdir, digəri yazıçı.

“Əhməd haradadır” filmində Nərgiz xalanın sözü olmasın qalmışıq (Əhmədlərin) Rüstəmlərin əlində. İlin - günün bu vaxtı Rüstəm bəy Bakını fahişə, məkrli qadına oxşadıb, şəhərdə fahişəxanaları sayını artıranlara, villa ucaldanlara, tarixi binaları sökənlərə dil uzatmağa cəsarəti çatmayıb. Cansız varlığa hücum etmək, ona dişinin dibindən çıxanı demək metroda vaqonun qapısı gec açılanda təpiklə açmağa bənzəyir. Metrodakı o gənclə şair Rüstəm arasında fərq görmürəm.

Yazıçı Rüstəm isə Bakıda demoqrafik partlayışdan gileylənib şəhəri xilas etməyə tələsir. Amma Bakıya gedən yollar Tiflisdə ayrılır. Yazıçının gedə bilmədiyi şəhərdən gələn şair Badukübəni lənətləyir, söyüş yağdırır, fahişələr fahişəsi adlandırır. Bu şəhər indi iki Rüstəmə qəzəblidir. Birinin yolunu gözləyir, birinə “qucağımda ilan bəsləmişəm” deyibən düşünür. Birini çağırır, birini qovur Bakı...

Şəhərlər adamlar kimi xarakterlərinə, spesifik xüsusiyyətlərin bölünürlər. Kobudu, soyuqqanlısı, amansızı, rəhmsizi var, günəşlisi, qonaqpərvəri, ürəyiaçığı var. Bakı isə küləkli olanlardandır. Əsir, titrədir, üşüdür insanları, bəzən də öz qoynuna salıb isidir, qızdırır qəlbini adamların. Bakı cansız, ruhsuz deyil axı?! Tanrı boyda ürəyi bu şəhərin.

Qucaq açıb hamıya, yer verib hər kəsə öz yuvasında. Belə şəhəri fahişələr fahişəsi simvolunda görən şairin bəsirət gözləri bağlanıb, həqiqəti inkar edir. İnkarçılıq günahdır şair! Həqiqət göz deşdiyi halda onu danmaq nadanlıqdır. Sənə Qorxmaz Əlili kimi “məhlə uşağı” dərsi keçmək fikrindən uzağam. Amma 30 il sənə ürəyinin yağını yedirən Bakıya təpik atma, Rüstəm bəy!

Bakını sökən dostun Hacıbala Abutalıbova, ölkəni və Bakını tayfa-qəbilə təfəkkürü ilə idarə edən həmyerlilərinə, şəhərin neftini, dənizinin kürüsünü sümürüb satıb varlanan iqtidardakı qardaşlarına dillən şair. Biz görmüşük ki, şair etirazçı, inqilabı ruhda yazan olar. Nə Nazim Hikmət, nə Əhməd Qaya onu didərgin salan İstanbulu lənətlədi. Əksinə qürbətdə İstanbul deyib ağladılar. Və nə də İosif Brodski Moskvanı, Leninqradı “özünü satan şəhər” adlandırdı. Sən xitabın ünvanını səhv salmısan...

Yazıçı Rüstəm isə düşünməsin ki, üzünə bağlanan şəhər darvazalarının qarşısında gül-çələnglə milyonlar onu gözləyir. Birincisi, toplum 20 ildir gözləyir - “Vahid”i, “Lazım”ı, Rəsulu və indi də yazıçının dönüşünü. İkincisi Rüstəm bəy çoxdan Yılmaz Güney olmaq şansını itirib. Bunun üçün bioqrafiyaların müqayisəsi yetərlidir. Qəhrəmanlıq anın dərkidir. An gəlir, heç olmasa sizi gözləməkdə olan sıravi fədakar müxalifətçilərin ürəyi ilə oynamayın Rüstəm bəy. Axı qəhrəmanlıq anın dərkidir?! Siz ki bunu bilirsiz, hörmətli ssenarist...