“Məni ədəbiyyatçı yox, ticarət möcüzəsi sanırlar”

“On səkkiz yaşımda varlı və məşhur idim, bunu mənə bağışlamadılar. Məni ədəbiyyatçı yox, ticarət möcüzəsi sanırlar. Bu gün qazandığım pullar həyat tərzimi dəyişib. Ancaq bu, yaradıcılığıma, dostlarıma münasibəti dəyişibmi? – əsla”.

Fransuaza Saqan “Salam kədər”dən sonra qazandığı uğurda pul və sənət dilemmasını səciyyələndirir. Yaradıcıya qarşı pul mühakiməsi ondan da yan keçməyib. Axı kapital həmişə ədəbiyyatın başına qaxınc olub?! Tifil yazıçı, səfil şair, yoxsul rəssam, ölüm yatağında olan bəstəkar – oxucunun bütün dövrlərdə əzabkeş görmək istəyidir.

Oxucu tələb edir - ya yaratmaq üçün yazırsan və diskomfort həyatı seçib ac ölürsən, yaxud da sənə burjua ədibi damğasını vurub yazdıqlarından imtina edirik. Qoqenin, Mondilyanın ölümündən sonra rəsmlərinin başqalarını varlandırması da, Nitsşenin ölümündən sonra əsərlərinin şöhrət qazanması da fransız yazıçını yaxalamış dəhşətli kultun başlanğıcı ola bilər, bəlkə də.

Yerdə qalan tək-tük möhürünü vurmuş qələm adamları olub ki, oxucu onları kübar geyimi, zadəgan rəftarı, aristokrat davranışı ilə yanaşı legitim sayıb. Məsələn, Vaqif Səmədoğlu, Qabriel Qarsiya Markes, Orxan Pamuk və s.

***  

...İngilis yazıçısı, kommunist Dorris Lessinq də mürəkkəbini pul üçün xərcləyir: “Mən pul üçün yazmağa başlamışam, şöhrət haqda fikirləşməmişəm. 12 yaşlı oğlumla Londonda vəziyyətin ağırlığından fahişələrlə eyni evdə yaşamalı olmuşam.

Evdəki qadınlardan biri seksə nifrət edirdi, sonradan fahişəyə çevrildi. Mənə təklif edirdi ki, gəl bir-ikisini sənə düzəldim, elə asandı, bütün dərdlərin yadından çıxacaq, bu yazmaq zəhrimarı da tərgidəcəksən. Mənsə bunu eləmədim. İndi ilk romanımın çapından 10 il keçib, məşhurlaşmışam, amma maddi həyatımda nə dəyişib ki?...”.

Bu da qarşımızda F.Saqana antoqonist D.Lessinq nümunəsi...Və bununla belə, hər ikisi yazmaq əzabının marazmını, zəhrimara dönüşünü gizlətmir. Eynilə Kafkasayağı: “Yazmaq zərurəti həm xoşbəxtlikdir, həm işgəncə”.

Razılaşmamaq mümkün deyil, çünki F.Saqanın da “yazmaq mənim üçün ağır, sıxıntılı bir təşəbbüs olaraq qalır” sözləri insanı eyni vaxtda riqqətə gətirir. Yaradıcı insan yoxsulluğun daşını atmaq, varlanmaq ehtirası ilə bahəm, sənətdən də üzülüşə bilmir.

Seçim isə bəllidir; ədəbiyyat kapitala yox, özünə xidmət etməlidir, yoxsa qısamüddətli şöhrət də sabun köpüyünə çevriləcək.

***

Bu nikbin taledə Saqanın bəxti gətirib. Şöhrətin gətirdiyi var-dövlət yazıçının başını gicəlləndirməyib, proloqda söylədiyi kimi, qazandığı pullar yaradıcılığa münasibətini dəyişməyib. Lessinq haqda isə bu sözləri demək çətindir.

Ən azı sənətə qurban verdiyi arzuları nakam qalıb, həyat ona hamar ömür nəsib etməyib. Fərq sadəcə ondadır ki, “Salam kədər”dən sonra varlanan Saqanın  sonra çap etdikləri böyük həvəslə qarşılanmayıb, pullarını saymağa başlayıblar, müsahibələrdə yaradıcılıqdan daha çox maddi imkanları barəsində suallar üstünlük təşkil edib:

“Hər dəfə elə güman edirdim ki, mənimlə ədəbiyyatdan danışacaqlar, amma bankdakı hesablarımı soruşurlar. Heç bilmirəm nəyi mənə qəbahət sayırlar – çox qazanmağımı yoxsa xərcləməyimi?!” Və kasıb Lessinqlə isə müsahibələr ədəbiyyatla başlayıb, başladığı yerlə də bitir.

Bu sənət üçün ən böyük “kozrdı” – pul ədəbiyyata, incəsənətə qarşıdır. Kapital yaratmır, dağıdır. Daha sonralar Lessinqin maddi rifahında sıçrayış olsa da, onun kommunist idealistliyi daha artığını etməyə imkan vermir, yaxşı ki da belə olur...

***  

Ondandır ki, yaradıcı əməyin maddi bəhrəsinin arxasınca gələn tənəzzül yenidən dirçəlişə səbəb olmur. Yazıçı sənətlə pul arasındakı seçimdə imtahana çəkilir və bu, çox vaxt ədəbi harakiri ilə nəticələnir. Qələm kapitala uduzur.

Əvəzində meydana replika, ömrü “şpris” qədər olan yazılar, atmacalar, qeyri-intellektual polemikalar çıxır. Ötənlərdə rəhmətlik Qılman İlkinin oxuduğum müsahibəsindəki giley də bu mövzunun ahənginə uyğun idi. Yazıçı günümüzdə irihəcmli kitabların oxunaqsızlığını dayaz məzmunlu yazı bumu ilə əlaqələndirirdi:

“İndiki zamanın sürətini nəzərə alanda, görürəm, irihəcmli əsər yazmağa dəyməz. Oxunmur. Onların oxunmamasının səbəbi var. Hamı qaça-qovdadır, hamı operativ olub, elə hey harasa tələsirlər”. Q.İlkin haqlıdır – operativlik ədəbiyyata da müdaxilə etməkdədir.

Və nəinki operativlik, hətta ədəbiyyata masturbasiya gətirilməkdədir. Oxunmaq və oxutmaq naminə seçilən sərlövhələr, vasitəli nitqlə kontekstdən çıxarışlar, klassiklərin şəxsi həyatını qurdalayıb, onların yazdıqlarından fikri yayındırmalar, meşşan təfəkkürlülər üçün başlıq təqdimatları efirdən ədəbiyyata transformasiya olunmuş deqradasiyadır.

Vaxtilə “söndürün televizorlarınızı” yazanların indi qələmindən mağar ab-havası, serial qoxusu gəlir. Azərbaycanda təkcə kapital yox, “ədəbsiz”lər də ədəbiyyata qarşı yumruq kimi birləşiblər. Sənət isə heç zaman ölmür, sadəcə, taqətdən düşdüyü vaxtlar olur. Nitsşe isə bu sarıdan nikbinliyini sona qədər qoruyub saxlamağı bacardı: “Mən acgöz biri deyiləm. Kütləyə də yazmıram və səbr etməyi bilirəm. Bəlkə, mənim oxucularım dünyaya hələ gəlməyiblər...?!”